Don Frok Zefi: “Skenderbeu Ushtari i Krishtit, Mbrojtësi i fesë”
Autor: Don Frok Zefi
NE UDHEKRYQ TE BOTAVE
Shqipëria gjindet në kufi mes botës
greke dhe romake, nën ndikimin e Bizantit dhe te Romës, dhe ate në
mënyrë kulturore, politike dhe fetare. Deri në depërtimin e turqve ajo
ishte tokë krishtere, e atëherë në territorin shqiptar lajm[rohet feja
dhe kultura islame.
Ne fillim të shekullit XV Shqipëria
ishte shtet klasor e jo shtet kombëtar. Përveq kësaj në të njejën
mënyrë ishin të themeluara gati të gjitha shtetet europiane. Meshtarët –
priftërinjët dhe fisnikët paraqitnin shtresën e privilegjuar, ishin të
shkolluar dhe sh[rbeheshin me libra dhe me gjuhën latine, kurse
fshatarët – dhe barinj[t pa përjashtim flitnin gjuhën popullore dhe
ruajten tregimet dhe traditat popullore me këngët epike dhe heroike.
Në trojet e Shqipërisë në atë kohë
hetoheshin dy organizata kishtare, njëra ishte greko – slave me rite
lindore, tjetra ishte latine me rite peredimore. Dallimi mes tyre ka
qenë në ritet fetare e jo aq në dogmën fetare. Teritori i Shqipërisë i
ka takuar patriarkatit Romak dhe nuk është çudi që pushtetin
(autoritetin) e papës në Kishë e ka pranuar kleri së bashku me
besimetarët e dy riteve fetare. Fisnikët shqiptarë janë martuar dhe
bijat e tyre i kanë martuar duke mos shikuar perkatësinë rituale fetare
dhe kombëtare. Për ta më me rëndësi kanë qenë shtresat e fisnikërisë se
sa dallimet tjera.
Shqipëria në kohen e Skenderbeut nuk ka
qenë mbretëri kombëtare, por ka qenë tokë e ndarë në pjesë të vogla të
pronesisë së fisnikëve. Në rast lufte, sipas madhësisë së prones, gjdo
fisnik , ipeshkëv apo murg ka qenë i detyruar të jepte një numër të
caktuar të ushtarëve bujkrob, e kjo ushtri nuk ka qenë e bashkuar dhe as
e ushtruar mirë. Të gjithë fisnikët janë konsideruar si përfaqësues të
tërë krishtërmit, edhe pse ishin të nënshtruar ndikimeve të ndryshme.
Për këtë qarte flet kulti i shenjëtit Gjon Pagëzuesi Vlladimiroviq
(Shën Vlladimiri), reliktet e të cilit respektohen në Elbasan prej vitit
1215, nderimi i të cilit edhe sot përkrahet në Kishën Ortodokse në
Shqipëri. Gjithashtu Kisha Ortodokse e Sërbisë e ruan kultin e princezës
katolike me origjinë shqiptare Angjelina Arijaniti, e martuar për
despotin Grgur Brankoviqin e verbër, duke e quajtur “nënën e zotësisë
dhe despote”[1]
NJERIU I GJDO KOHE
Të mëdhenjët, artistët, shpikësit,
shenjtërit dhe në tërësi njerëzit që janë marrë me të mirën e
përgjithëshme, i takojnë njerëzimit. Shembull i freskët është Nëna
jonë Tereze. Shembulli i jetës, veprave dhe qëndrimeve të tyre jetësore
i bëjnë të pa mundshme që ata të mbesin të izoluar vetëm në ndonjë vend
të ngushtë pronësie, rrethi apo populli.
Kështu që edhe heroi ynë kombëtar
shqiptar u bë kusheri i malazezeve dhe sërbeve me emrin Gjorgje
Kastrioti Skenderbeg, deri sa në të njejtën kohë te kroatet ceket si
katolik praktik Juraj Kastriotiq, hero guximetar “Për kryq të nderit dhe
lirinë e artë ”, shembull i gjdo kroati se si duhet të luftohet për
fe dhe për atdhe.
Sot një pjesë e madhe e popullit tonë
është në bashkësinë fetare islame. Kundër përhapjes së perandorisë
osmane turke në trojet shqiptare, si dhe te gjitha gjërave tjera të
cilat fuqia aziatike i solli me vete, Skendebeu bëri përpjekje më të
gjitha aftësitë e mendjes dhe të zemrës për shkak të dashurisë së
zjarrtë për atdhe, dhe të guximit të papërshkruar si dhe në sukseset e
tija në luftrat për liri të popullit dhe atdheut, siç e ceku dr. Zef
Mirdita, pikërisht, rilindasit shqiptarë të fese muslimane në Gjergj
Kastriotin Skenderbegun zbulojnë hallk[n, e cila ështe e aftë t'i lidhë
shqiptarët muslimanë, ortodoksë dhe katolikë në punën e shenjete të
ndriçimit dhe bashkimit kombëtar shqiptar.[2]
ISHIN DY SKENDERBEGA
Mendoj se ështe mirë të ceket, që të mos
vjen deri te ngatërrimi. Ne këte vit festojmë 600 vjetorin e lindjes se
Gjergj Kastriotit Skenderbegut /1404- 1468/ i cili ishte biri Gjon
Kastriotit, sundimtarit të Krujës. Ky është heroi ynë kombëtar,
luftëtar i pamëvarësisë së Shqiperisë dhe kundërshtar i zjarrët kundër
Turqve.[3]
Skenderbeu i dytë ishte malazezi
sandzhak – begu (1513-1529) Stanisha, i islamizuar, biri me i vogel i
Ivan Crnojeviqit, sundimtarit (patronit) të Malit Zi. Atë e islamizoi
dhe e quajti Skenderbeg sultan Muhamedi. Ky Skenderbeg e pati rezidencën
në Zhabljak, e shpalli Malin e Zi rreth blegëtar, kurse për shkak të
ankesës së popullit në veprimet e tija erdhi tek regjistrimi i
popullësisë dhe fillimi i defterit prej vitit 1523. Metropoliti i Malit
zi Vasillije Petroviqi në Historin e tij të Malin Zi i përshkruan
familjet Kastrioti dhe Crnojeviq si miq të lidhur me lidhje martese,
edhe pse tek malësorët e edukuar në mënyre patriarkale “gjaku i gruas”
është konsideruar si “lidhje e hollë”[4]
SKENDERBEU DHE PAPET
Mihaqeviq sjell lajmin për letrën e
Gjergj Kastriotit të datës 12 gusht të vitit 1445 dërguar sultan
Muratit në të cilen nenshkruhet si “ushtar i Jezuzit dhe prijës i
Shqiperisë dhe i Epirotit”.
Më 1444 Skenderbeu më të vërtetë i
bashkoi prijësit dhe fiset shqiptare në Lezhë, ku e formoi Lidhjen
Shqiptare dhe ku u zgjodh njëzëri komandant suprem i ushtrisë
shqiptare. Ai (Skenderbeu) i vetmi e njihte sturkturën dhe taktikën e
ushtrisë turke, kështu që tani kishte mundësi të organizonte një
mbrojtje të sukseshme të Shqipërisë. Një vit para kësaj (1443) ai e
braktisi sulltanin si dhe ushtrin e tij dhe u kthye në vendlindje, ku
haptas u deklaruar i krishterë.[5]
Pra nuk ështe çudi që papët e asaj kohe
Kalisti i III dhe Piu i II i dhanë Skendebeut titullin e “Athleta
Christi”, “Defensor fidei” apo “Christi popugnator acerrimus” (Ushtari i
Krishtit, Mbrojt[si i fes[, mbrojt[si tejet i flak[t i Krishtit).
Mirëpo papët nuk mbeten vetën në dhënjen
e titullit. Kalisti i III në vitin 1457 i dërgon “burrit madhështor,
Skenderbeut, sundimtarit të Shqiperisë” ndihmë financiare.[6]
Papa Piu II organizoi ushtrinë
krishtere kundër Tuqve dhe deshti personalisht ta kurorezojë Skenderbeun
për mbret të Shqipërisë. Mirëpo deri te kjo nuk erdhi sepse papa vdiq
gjatë rrugës për në Shqipëri, në Ankonë, naten mes 15 dhe 16 gusht të
njejtin vit.[7]
SKENDERBEU DHE KROATET
Për marrëdhëniet mes Skenderbeut dhe
Dubrovnikut mund të shkruhet një studim i posaqëm, mirëpo me këtë punë
nuk do të merrem me këtë rast.
Në vitin 1444 më 4 gusht me shkresë nga
Kruja /Akhisara/ Skenderbeu i premtoi ndihmë ushtarake Vlladisllavit
mbretit hungaro – kroat, e cila do të përbëhej prej 30.000 mijë
ushtarëve shqiptarë. Mirëpo despoti serb Gjuragj Brankoviqi u bë besnik i
Turqve dhe paqes së Segedinit, dhe nuk lejoi kalimin e ushtrisë
shqiptare nëpër tokën e tij, kështu që erdhi deri te humbja e ushtrisë
së krishterë dhe vrasja e mbretit te Varna.[8] Nga Dubrovniku më 13
gusht 1450 i erdhi lajmi Janko Huyadi, mbretit të Bosnës dhe hercegut
Stjepanit, që Turqit e kanë rrethuar qytetin e Skenderbegut, Krujën. Për
qendresë kundër Turkut i duhej të ruhej nga armiqësia e mbrendshme si
dhe nga grindjet. [9] Në këtë luftë kundër Skenderbeut sulltani
përdori topat, prej të cilëve vetëm njëri gjuante gogëla të rënda rreth
400 libra, /rreth 190 kg/.[10]
Se në mes dinastive ka egzistuar
marrëveshja, shihet nga dispozitat e përmendura të papës Kalistit
III-te, të hollat e marra nga e dhjeta në Dalmaci duhet të ndahen në
pjesë të barabarta në mes mbretit të Hungarisë, mbretit të Bosnës dhe
Skenderbeut sunduesit të Shqipërisë.[11]
Mbreti boshnjak Stjepan Tomasheviq në
vitin 1461 papës Piut II-të ia dërgoi delegacionin e tij, duke e lutur
për ndihmë në rast se sulltani sulmon Bosnën, gjë qe pritej momenti i
sulmit të sulltan Muhamedit. Tomasheviqi njëherit i lajmëroi papës se
tashmë ka kërkuar ndihmë ushtarake nga hungarët, venedikasët dhe Gjergji
Shqiptar.[12] Skenderbeu ka qenë mik edhe me hercegun Stjepan Kosacin.
Kjo miqësi ka qenë e qartë në momentin kur i biri i hercegut
Vlladisllavi u lidh me turqit kundër babait të vetë. Në fillim të vitit
1463 Hercegu Stjepan Kosaci e dërgoi delegacionin te venedikasët,
dubronikasët dhe te Skenderbeut. Deri sa dubrovnikasët në mënyrë
diplomatike ngurruan të mos japin përgjigje përfundimtare, Skenderbeu i
premtoi ndihmë Hercegut. Me këtë lajm te gëzuar u kthye delegacioni nga
Shqipëria në Split në fillim të marsit . Disi në të njejtën kohë
Vlladisllavi solli rreth 15.000 turqë kundër babait të tij dhe akingjit
turk (pjesëtarët e kalorësve sulmues plaqkitës ) u shpërndan nëpër
Bosnie. Venedikasët ngurruan të japin lejen ushtrisë së Skenderbeut për
të kaluar nëpër teritorin e tyre dhe kështu Bosnia ra.[13]
Sa ishin të forta lidhjet mes
Skenderbeut dhe kroatëve shihet edhe në listën e familjeve fisnike
boshnjake, ku është e shenuar edhe familija “Castriotch de Castrioti in
provincia Az in Epiro”.[14]
Për të njejten arsye në të gjitha stemat e njohura kroate mund të
gjejmë stemën e Skenderbeut dhe stemën e Shqipërisë.[15]
Ështe interesante të ceket se populli
kroat e ruajti kujtimin e Skenderbeut. Kur ne vitin 1664 tragjikisht
pësoi bani kroat dhe pro- mbreti Nikolla Zrinski, në epifat shkruajten
se ishte “Akil, Leonida dhe Skendebeu i ringjallur” (Skenderbegh
redivivus)[16]
Në shënimet e fraçeskanëve boshnjakë Fra
Nikolles Lashvaninit (1702-1750) dhe Fra Bones Benliqes (1708-1785)
është përshkruar gati me të njejtat fjalë ngjarja e vitit 1443. “Juraj
Kashtriotiq ( nga Turqit i emëruar Skenderbe) prijësi i arbanasëve, isht
quajtur mbret.”[17]
Fra Nikolla Lashvanini me vitin 1444. e
përshkruan tragjedinë tek Varna dhe për fatekeqesinë e kobshme të
ushtrisë krishtëre akuzon despotin serb Gjurgjo Brankoviqin, i cili
“Jurjes mbretit arbanasëve ja ndërpreu rrugën që mos t’i ndihmojë
Lladisllavit. Për këtë arsye Juraj, mbreti dhe prijësit tjerë boshnjakë,
duke dëgjuar zërin e pafat të Lladisllavit, si armik e sulmuan despotin
e pafajshëm te rrethit duke e robëruar dhe djegur.[18]
I njejti fra Nikolla përshkruan ngjarjen
e vitit 1461, shkuarjen e delegacionit boshnjak në Romë te papa Piu II,
të cilin mbreti boshnjak Stjepan Tomasheviq e lajmëroi se sulltan
Muhamedi me siguri do të niset për në Bosne dhe shtoi “në këtë
fatekeqësi kërkova ndihm nga hungarët, venedikasët dhe Jurja
Shqiptari”.[19]
Edhe shkrimtari dhë veprimtari i njohur
boshnjak fra Filipi nga Oqevja (1700 –1783) deshironte të shkruante për
Skenderbeun dhe ta madhëronte veprën e tij heroike. Ai në Bosnën turke
nuk mundi dhë nuk guxoi t’i përshkruan humbjet turke në luftërat me
ushtrinë shqiptare të Skenderbeut. Për këtë arsye dha shembull
illustrativ “lexohet se në jetën e kalorësit në zë Kashtriotiqit, të
cilin shumica e quajnë Skenderbeg, së kishte shpatën dhë me një goditje,
sado që i madhe të ishte kau, ja prente kokën dhe ajo do të
rrokullisej. Me të dëgjuar për këtë përandori sulltan Muhamedi i dytë,
kërkoi që kjo shpatë t’i dërgohet, dhe ja dërguan. Mirëpo askush nuk e
arriti famën e tij, që me nje goditje t’a këpuste kokën kaut. Dyshuan që
nuk ja dërguan shpatën e vërtetë; kur dëgjoi Kashtiroti Skenderbeu, ju
tha; ua dërgova shpatën, mirëpo nuk ua dergova të djathtën time.[20]
Nga poetët e Dubrovnikut, të cilët e
cekin Skenderbeun, do t’i përmendi vetëm dy. Shkrimetarët e Dubrovnikut
ndonjëherë Shqipërinë e quajnë edhe Skenderija, që domethënë toka e
Skenderbeut. Ivan Gundilliq në vepr[n e tij “Osmani” ceku heroizmin e
Skenderbeut dhe luftërat kundër turqve në strofat e tij.
“Me ta Gjergji Skenderbeu
dëbuesi i fuqive turke
nëpër botë fluturojnë të gjitha
Kalorësia e tij në beteja vepron”
Kështu poeti i mirënjohur Ivan Gundulliq
(1589.-1638) duke madhështuar heroizmin e ushtarëve të krishterë, nuk e
harron edhe Gjergj Kastriotin tonë.[21]
Dubrovnikasi i dyte të cilin do ta
përmendi është Brno Gjamanjić – Zamanja (1735-1820). Ai më parë ka qenë
jezuit, dhe me pezullimin e Shoqerisë Jezuite, u bë prift diocezan në
Dubrovnik. Përktheu në gjuhën latine Odisejen e Homerit. Dëshironte
edhe në gjuhën kroate ta përshtaste Ilijaden dhe Odisejen, mirëpo nuk e
njihte mirë gjuhën amëtare. Ai dëshmon për përhapjen e poezive
popullore kroate mbi Skenderbeun, Sibinjan Jankin dhe princin Markun,
kurse si klasik është ankuar që Kroatët nuk i madhështojnë heronjët
grekë dhe trojanë. Kështu këndon:
“…me poezitë ilirike dhe me këto do të ankohem
Veprat e të parëve grekë dhe trojanë t’i njohim më mirë
Se sa gjatë ka luftuar Skenderbeu hero
apo Sibinjani ose e djathta e Markut të zemëruar.“[22]
Famën e Skenderbeut në popullin e
thjeshtë kroat e solli françeskani dhe poeti dalmatin fra Andrija Kaciq
Mioshiq (1704-1760) me pesëmbëdhjetë poezi për Gjergj Kastriotin dhe
mejdanet e tija, të botuara në poezinë e tij “Biseda e këndeshme e
popullit sllav”. Kjo përmbledhje deri me sot arriti rreth 60 botime,
kurse te kroatët është libri i dytë me botime, pas Biblës. Kështu që
barinjët e thjeshtë kroatë dhe bujqët dëgjuan për Gjergj Kastriotin dhe
nëpermjet poezive të Kaciqit e pranuan si hero të vetin.[23]
Përpos “Bisedës se këndeshme…” Kaqici
shkruajti edhe “Korabljicën”, kjo është një kronikë nga zanafillja e
botës deri në kohën e autorit. Në këtë kronikë, e cila është shkruar për
njerëz të shkolluar, Kaciqi “në tregimin e shkurt për luftën e
kalorësve të Gjeregj Kastriotit, princit dhe prijësit nga Arbanija” e
përshkroi jetën e Skenderbeut. Lexuesi i cili dëshiron më tepër të dijë
për Juri Kastriotiqin i preferon që t’ju përvishet autorëve të jashtëm
dhe “disa pjesëve të Sagredes, Barlecijes, Giamarijes dhe Breshaninit e
të tjerëve.”[24]
E në listën e “ prijësve dhe fisnikëve
të popullit sllaven” Kaciqi shënon edhe familjen “Kastriotiq, prijësin
ose princin nga Shqipëria nga ky fis ishte Jure Kastriotiq i
ashtuquajturi Skendebeg, i cili tërë kohën e jetës tij më turq bëri
luftë dhe gjdo herë fitoi (ngadhënjeu).”[25]
Ngjajshëm duke shkruar për luftëtarët,
heronjët dhe mbretërit, bashkëkohësi tragjik i Kaciqit, fra Filish
Grabovac (1697-1749) në veprën e tij “Lulëzimi i bisedës së popullit dhe
gjuhes ilirike ose kroate…” në prozë dhe në strofa foli edhe për
“shtëpinë e Kashtriotit” (familja Kastrioti).”[26]
Për t’i njohur me përmbajtjen e
vjerrshave të Kaciqit edhe ata që nuk dinin kroatishten, fra Emerik
Paviq (1764 dhe 1768 viti i botimit) duke botuar në Budime
interpretimet e lira poetike në gjuhën latine. Paviq në gjuhen latine
sjell përmbajtjen e poezive te Kaciqit, e nuk e përcjell në mënyrë të
këndimit. Kështu që tek ne arriti edhe poezia e tij latine “Rymtus de
Georgio Kastriotiq dicto Scandebego”. Paviq në këtë poezi këndoi në
vargje të metrikës sikur himnin “Stabat mater Dolorosa” (“Rrinte Zoja
tuj lotue»), edhe kjo mund të këndohet me të njejetën melodi.[27]
Mendoj se me këtë paraqitje nuk
përfundon e gjithë ato qe publikuan poetët dhe shkrimtarët kroatë për
Gjergj Kastriotin Skenderbeun.
SKËNDERBEU NË DIASPORËN SHQIPTARE
Shqiptarët për shkak të përndjekjeve të
përgjakshme fetare shpeshherë kanë qenë të detyruar të mërgojnë jashtë
vendeve të tyre. Kështu ka koloni shqiptare në Sicili dhe në Kalabri.
Koloni shqiptare pati edhe në Qiprovac, Budim, Arbanasi afër Zarës,
sipas gjitha gjasave edhe në Arbanija afër Trogirit, në Zhumberak, në
Osjek, në fshatrat e Sremit: Hrtkovci dhe Nikinci.
Në vitin 1839 në “Danica ilire” prifti
klementinas nga Sremi Stjepan Marjanovic për ta thoshte kështu:
“Këndojnë këngë të ngjashme me meloditë kroate. Në këngë më së shumti
kremtojnë heronjët e vjetër të tyre, më së tepërmi Skëndebeun”.28
Në Hrtkovac deri në Luftën e Parë
Botërore ishte kafeneja e quajtur Skënderbeu dhe ishte e zbukuruar me
portretin e Skënderbeut të punuar në terrakota.29
Do të duhej të studjohen këngët e
mbledhura sipas Franjo Kuhac-it dhe të vërtetohej a ka aty ndonjë këngë
të kushtuar Skënderbeut. Kuhaci në vitin 1894 i ka vizituar klementinët
në Hrkovci dhe në Nikinci, duke u interesuar për begatinë e tyre
popullore.30 Bibliotekat e famullive Hrtkovci dhe Nikinci kishin libra
shqipe, bile fjalor dhe gramatikë shqipe dhe Dokrinën e krishterë. Në
listën e librave në Nikinci, pas vdekjes së famullitarit Petar Male,
gjendet një vëllim me lidhje të fortë “De imperio et de vita Georgi
Kastrioti a Marino Barletio”.
Meshtarët me siguri i kanë treguar
popullit mbi ngjarjet e Skënderbeut dhe kështu i kanë entuziazmuar
shqiptarët kelmendasë me veprat e tija heroike. 31 Pas zhdukjes së
gjuhës shqipe te shqiptarët e Sremit, ata gjatë kremtimeve familjare i
kanë kënduar si të tyre këngët nga libri i Kaçiqit “Razgovor ugodni…”,
këngën mbi dyluftimin e Gjergj Kastriotit, letra si Gjergj Kastrioti iku
prej car Muratit dhe e sundoi Shqipërinë, kënga mbi luftën e Gjergj
Kastriotit dhe car Nuratit 1443, si car Mehmedi planifikonte vrasjen e
Skënderbeut 1454, si dhe mbi atë si Sinovac Jurin, me emër Amegja, iku
në Carigrad për të marrë mbretërinë e e Shqipërisë 1456, dhe së fundi
kënga prej Ferdinandit dhe Gjergj Kastriotit.32
Besoj se ngjajshëm kanë vepruar edhe
shqiptarët që kishin ikur në vende dhe toka tjera, duke ruajtur
kujtimin mbi atdheun e humbur dhe duke kremtuar heronjët e tyre
kombëtar.